L’ELMU
C’est un trou de verdure où chante une rivière
Accrochant follement aux herbes des haillons
D’argent, où le soleil, de la montagne fière,
Luit : c’est un petit val qui mousse de rayons.
Un soldat jeune, bouche ouverte, tête nue
Et la nuque baignant dans le frais cresson bleu,
Dort ; il est étendu dans l’herbe, sous la nue,
Pâle dans son lit vert où la lumière pleut.
Piuvìa. Eramu di sittembri. A verra era compia. U battaglionu ebbi ordini di vultàssini in Bastia pà imbarcà. Ci vulia à cunturrassi in Alimania. I suldati incapiddati ‘lli so elmi si ni fallavani pà u stradonu, quandu presu da un bisognu, Rolf si lampò à parti subrana. A scalinata ciocciara ammilinendusi fumicava, turchinu smiralda. Rolf si resi contu ch’idd’era in un chjassu tuttu impitratu, muri è scaffi in teghji lisci lisci. U chjassu, u violu, u stradiolu, è quì, i paroli di Rainer Maria Rilke, ch’iddu avia studiatu in a so scola di Ditzingen, li tintinnonu in capu è senza avvedasini Rolf attaccheti a cuddata, sgraniddendussili :
Chemins qui ne mènent nulle part
entre deux prés,
que l’on dirait avec art
de leur but détournés,
chemins qui souvent n’ont
devant eux rien d’autre en face
que le pur espace
et la saison.
Piddendu a mani à quiddi di Rilke, i paroli ‘lla so arciminnanna, a tinta Chjara Stedda, u pittughjonu à capu insù. È Rolf si ramintò ad una ad una, ugni parola à boci alta com’è s’iddu i sintissi. Paroli dittuli, ridittuli è stradittuli da ‘lla so minnanna Petra è ‘lla so mamma Ingrid :
— Sappia, o fiddò, chì da culandi à u mari, in muntagna, ci sò i me loca, a me Sulana. À mezu à una chjarasgedda, cantunicia sbucciata in un manozzulu di valda di quarcia è frassa, accurbiddati, dopu à tanti muntaneri, babbu è mamma si culluchetini. Ci fecini una casaredda. Casaredda tutta in teghji lisci lisci, turchinu smiralda. Casaredda sposta in una spianata rialzata d’una ricciata tutta fasciata di nepita è d’arba santa. Nepita chì no mittiamu intazzata in i frittati di brocciu. Arba santa chì no cuddìamu com’è trinetta, cascia à cascia, pà fanni fritteddi pà San Ghjuvà. Casaredda indù nascì a ciucciata di Chjara è Francischinu, i mei. Ciucciati di deci fiddoli, cinqui masci è cinqui femini. È comu si diciva indè no : - Bedda famidda pà femina cumencia -, fubbi eu, a prima, a maiò, è babbu mi chjameti Stedda pà Diana di l’Alba, quandu persu s’ammachjeti è chì Diana u salveti insignenduli a strada. È comu mamma avìa u stessu nomu chè mamma, Chjara, mi battizzetini Chjara Stedda.
Parlaccendusi, Rolf dava uchjati da part’è d’altra ‘lli mura sfraiati in certi loca, pà i vaccini chì pascìani sempri à l’abbottu. U tarrenu in pendita era tuttu allinzatu, è i muraddi in petra sicca bianca saianavani a muntagna nera, usciata, rasciata è dissuchjata da i foca istatinchi cuntinui. Iscindu da a nebbia, tanti lenzi infilarati è subraposti duvintonu scrittura tamanta, scrittura d’una mimoria chì anzi di spariscia, punghjava di tramandalli una lea intricciata da i seculi è i seculi, è Rolf intesi i paroli ‘lla so minnanna comu s’idda i di bufulessi :
— Sappii, u me bisfiddolu, chì mamma tinìa à a so lea carnali, è avìa a paura chì no ùn la sminticami. Tutti i seri m’addurmintava incù i so nanni. È mamma, a to arciminnanna si ni morsi quì indè no in Alimania, incù u pichju di vultà un ghjornu à veda u so locu, a so Sulana, locu tantu bramatu ch’idda lacheti pà u bisognu è ch’idda ùn rivissi mai più. È sin’à u so ultimu fiatu, à l’affaccata di l’abbrucatu, azzichendusi annant’à a so carighedda abbaddatava :
À mez’una chjarasgedda
Si vidi una casaredda.
Mura è tettu teghji lisci
Circundata di quarci è licci
È quandu a notti a si fascia
In cima ‘llu tettu si cala Diana
È da i funda ‘lli fiuminali
Com’un ghjallicu di Natali,
Si vidi a me casuchja scintillà
Di middi stiddulini turchinu smiralda
Rolf si missi à trimulà. Ammintendusili, i paroli ‘lla so maiò li frizziunetini u pettu in un suffiu melinu melinu, com’è s’iddu sintissi a so arciminnanna Chjara Stedda, ch’iddu ùn avia micca cunnisciutu, di a a so minnanna Petra :
— Stammi à senta, a me fiddola, ùn ti sminticà mai i me loca indù lascesti tutti i meia. Babbu, mamma, fratedda è sureddi minò. Sappii chì culà ci sò tutti i nosci, i carnali, tutti di fratedda è di sureddi, ùn ti sminticà mai, o fiddò, a t’arricumandu mì, i carnali, i carnali, i carnali.
Ed hè cussì chì Rolf cunnosi a storia ‘lla so arciminnanna corsa, a tinta Chjara Stedda. Petra a minnanna è Ingrid a mamma, à pezzu à pezzu li aviani cuntatu a vita ‘lla so maiò.
Sapìa Rolf chi, tamantina, a so arciminnanna avìa u so pusatoghju fattu d’una teghja è dui petri quatrati, com’è un banchitteddu, à dritta, iscindu ‘lla casaredda, ghjustu suttu à u balcuneddu. Cinqui assisi à subra c’era l’affibbiatoghju pà lià l’animali à scarcà. Affibbiatoghju fattu incù una chjappa di Bionda, a mula di ziu Francischinu u so arcimissiavu. Muntanendu, dopu à i Paliri, Bionda s’era dirruccata da suttu à quiddu tighjali spavintosu ch’iddi mintuvetini da tandu : - A scaffa ‘lla mula -, pà l’anima ‘lla tinta animali. L’affibbiatoghju sirvìa dinò ad attaccà l’aletta aparta ‘llu balcuneddu. Aletta fatta incù trè tavuletti castagnini tinuti insembi pà dui cancara in squatra è chjudati di chjoda stazzunati. In a tavuletta ‘lla mità c’era un tafuneddu, grossu com’è un ovu di puddizza. Era un noddu chì si n’era isciutu sicchendusini. Zitidduchja, a tinta Chjara Stedda l’avìa trovu annant’à u so pusatoghju è piddendulu l’avìa musciatu à i so parenti dinduli :
— Mì, o ‘bbà, o ‘mmà, fighjuleti ghjà stu nodu castagninu com’iddu sumidda à un cori. U so tafuneddu in aletta hè dinò un cori !
È cusì dicendu, Chjara Stedda suvitava incù a punta ‘llu so dirizziunali u ghjiru ‘llu tafuneddu l’aletta. Ziu Franceschinu è zia Chjara rispundìani d’accunsentu :
— Tenilu puri contu, o fiddò, ch’hè u cori chì c’insegna a strada, a strada ‘lla cità splendida chì darà a luci, a ghjustizia è a dignità à l’Omu. Strada chì c’insegna a puisia. A puisia, o fiddò, u muscu ‘lla lingua di l’omu. A lingua, i fundazioni di l’essaru.
È Chjara Stedda avìa rimissu u nodu cori in u tafuneddu incù una cuzzuchja.
Sapìa Rolf chì daretu à a casa, c’era un’arghja tamanta incù u so tribbiu in a currintina chì cuddava da u vangonu, currintina di ventu drittu*. Sapìa dinò chì ottu scalinati à fiancu di ricciati fallavani sin’à a surghjenti chì impiia una cistitedda, biittoghju ‘ll’animali è indù Chjara Stedda si ciuttava l’istati in i calda buddona.
Sapìa Rolf chì i dui pel’di fica in u ribbonu erani stati insituti da ziu Francischinu :
— A bianca à frisciu, era a Pinciulesca, quidda chì torci u picciolu quand’idd’hè matura è chì a goccia sgutta da u so ochju.
— A nera, insitata ad ochju, era di quiddi chì si sfilani di biancu.
Quant’era statu pistiatu u viuleddu da a surghjenti sin’à a casa. Incù tutti quiddi zitedda chì carrietini tant’acqua in i stanghjali. Stanghjali manichjati di pilferru è di sambucu da ziu Francischinu. Erani i zitedda chì aviani chjamatu u viuleddu, u Chjara Stedda. Pà via ‘lla suriddona chì fù a prima criatura à carrià l’acqua nott’è ghjornu pà aiutà à Zia Chjara chì avìa tantu à fà pà allivà a so ciucciata. Una notti, stanca morta, a tinta Chjara Stedda inciampendu, sposi i vascedda pieni è chersi l’aiutu da u fundu ‘llu so cori. Tutti i steddi s’erani missi à spampillullà è u violu s’era chjariatu in u bughju. È tutti i notti in u neru catramu, u viuleddu si sbiancava. U viuleddu s’allargava violu, ghjuntu à u càtaru mortu*. Càtaru mortu fattu da ziu Francischinu incù i puddona ‘lli Castagnola, taddati à luna. I quattru o cinqui stanghi longhi dui pallancati, si cacciavani da i dui mezi tronca sbiutati in a mità, murati in i capi mura, è l’animali carchi pudìani entra senza tuccà. I stanghi missi, u càtaru era chjusu è omu si ni sirvìa di scavalcatoghju.
È cuntendusi a so storia, si ni ghjunsi Rolf in un pezzu di furesta arrisparata, di quarcia pampanuti chì abbughjonu u chjassu inturchjatu. Quattru scaffi larghi larghi u sposini in una spianata. I capimura, d’un càtaru mortu, sfraiati da l’arburi buttati in paru è inchjirchjulati di liaboscu, bulìavani i so petri incù i stanghi castagnini ingrisgiti è sicchi pà l’eternità. Rolf inciampò è saltò in u chjosu. Si scarcò, sposi in tarra fucili è busgiaconu. U tempu ùn avìa stanciatu mancu una stunduchja. A fumaccia fina fina si sparghjiva à mezu arburi è machja sguttulendu ciocciara. L’acqua patima chì buttighjava ‘llu so elmu si bulìava à u sudori chì li trascaldava in pettu. Rolf trimulò, a carri ghjaddinina sticchì i so pila com’è tanti acuchja chì u pizziconu sin’à a radica ‘lli so ciuffa. In u fumaccionu Rolf vissi l’umbra ‘lla casaredda è u so cori si missi à zoccu zuccalli u pettu : i teghji lucichenti in a spiriunata ‘lla fumaccia sbiancavani, turchinu smiralda. Rolf passò da daretu è inciampò in una petra, vultuliendu u so sguardu lintò : l’arghja ! Falò ottu scalinati à fiancu di ricciata è vissi una surghjenti chì impiia una cistiredda. À mezu à l’ammachjatu dui pel’di fica mezi morti, chjarabucculoni fracichi tamantoni, scumbattiani à mezu à i ribottula chì ricupriani in paru tamantu ribbonu. Annant’à un vechju branconu sciancatu è ingavuddatu di vitarbulona, sittembri avìa mantinutu calchì fica. Rolf s’avvicinò, vissi u picciolu tortu è una gucciuledda d’oru sguttà da l’ochju. Colsi u ficu è mundendussilu cacceti a peddi spissa in cinqui fittuchji di milonu. Sposi a peddi com’è una stedda annant’à una cascia. Scuppuleti u ficu biancu biancu chì si sfittò russu com’è sangu. U si missi in bucca è spramunghjindulu chjusi l’ochja pinsendu : a Pinciulesca !
Era tuttu cummossu quandu un viuleddu pistiatu li feci fà u ghjiru è ricuddà pà una ricciata fasciata d’arba santa sicca. Rolf si ritrosi in pett’à pè incù a casaredda di teghji lisci lisci spiriunendu, turchinu smiralda. A Sulana ! Era prontu à lintà i paroli cari ‘lla so arciminnanna Chjara Stedda quandu una boci lintò :
— Chjara, attenti, Chjara mì un busgiacconu è un fucili militaru !
Leccu leccu un brionu spasimatu schiattò :
— O Francischiii, mì l’elmu numicu mì mì culà, l’elmu numicu o Francischiii, culà l’elmu numicu l’elmu numiiiicu !
È dui archibusgiati scuppionu.
Rolf missi i so dui mani in pettu, à dritta. Faccia à a casaredda, turchinu smiralda, a Sulana mintuvatuli, cascò di fronti in a nepita fiurita mummulendu : carnali eramu carnali ! ammutulindusi à l’eternu.
Les pieds dans les glaïeuls, il dort. Souriant comme
Sourirait un enfant malade, il fait un somme :
Nature, berce-le chaudement : il a froid.
Les parfums ne font pas frissonner sa narine ;
Il dort dans le soleil, la main sur sa poitrine
Tranquille. Il a deux trous rouges au côté droit.
***
Epìlogu
Un ghjornu di sittembri spassighjendu in u Bozziu, scuntreti un chjassu di teghji lisci lisci chì mi purteti à una casaredda di chjappeddi, turchinu smiralda. Daretu c’era un’arghja tamanta è u so tribbiu in a currintina di ventu drittu. Ottu scalinati à fiancu di ricciata mi purtetini ad una surghjenti sicca incù a so vascuchja biota. Un machjonu di fica insalvatichiti è di vitarbulona mi bucheti in un viuleddu pistiatu chì mi purtò in piazza ‘lla casaredda. U tettu s’era sfundatu. À l’aletta ‘llu balcuneddu sbalasgiata, una tavuletta castagnina incù un tafuneddu si banganiulava à un chjodu stazzunatu pindiniulonu à u cancaru in squatra. Annant’à un pel’di rosula salvatica arradicatu in a ricciata, in fin di staghjoni, sittembri avìa sbucciatu calchì rosuli. M’avvicineti pà annasà u muscu l’albaspina è calendu l’ochja, vissi una petra tunda fasciata di murza ingutuppata di nèpita fiurita. M’invinuchjeti è svultendula m’avisti ch’idd’era un elmu alimanu tuttu rughjinosu. Drintu, grossu com’è un ovu di puddizza c’era un nodu castagninu, com’è un cori.
Anghjulu Canarelli hè di Livia. Innamuratu di a natura corsa è di i so circondi rucchisgiani, Anghjulu si ghjova assai di a prosa puetica da scalpiddinà un universu muntagnolu beddu cà particulari.